Ποιος έφτιαξε το σύμπαν; Ποιος (ή τι) το έκανε να υπάρχει;

Εισαγωγή

Μερικές φορές είναι εύκολο να τεθούν δύσκολα ερωτήματα. Ακόμα και μικρά παιδιά μπορούν να το κάνουν, και όντως ρωτούν: «Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος; Ποιος έφτιαξε αυτόν τον κόσμο;» Ένα κοινό γνώρισμα τέτοιων ερωτημάτων είναι το οτι κάνουν μία ή περισσότερες κρυφές υποθέσεις, οι οποίες εντούτοις είναι λανθασμένες. Ας δούμε μερικά παραδείγματα τέτοιων ερωτημάτων με λανθασμένες κρυφές υποθέσεις:

• «Ποιος είναι ο μεγαλύτερος αριθμός;» (Μόνο πολύ μικρά παιδιά διατυπώνουν αυτό το ερώτημα.) Η λανθασμένη υπόθεση είναι οτι υπάρχει ένας μέγιστος αριθμός, οπότε το ερώτημα είναι ποιος είναι εκείνος ο μέγιστος αριθμός.

• «Ποιο έγινε πρώτα, η κότα ή το αβγό;» Λανθασμένη υπόθεση: είτε οι κότες είτε τα αβγά εμφανίστηκαν ξαφνικά, από το πουθενά. Αλλά όποιος έχει στοιχειώδη έστω γνώση βιολογίας γνωρίζει οτι κανένας οργανισμός δεν εμφανίστηκε ξαφνικά στη Γη μια ωραία πρωία. Τα κοτόπουλα είναι εξημερωμένα (οικόσιτα) μέλη του είδους Ερυθρό Πτηνό της Ζούγκλας (Red Junglefowl, Gallus gallus), το οποίο εξελίχθηκε από προγόνους που ανήκουν στην Τάξη Γαλόμορφα (που περιλαμβάνει τις γαλοπούλες, τους φασιανούς, κ.ά.), που φυσικά όλα γεννούν αβγά. Τα Γαλόμορφα είναι τάξη της ομοταξίας Πτηνά, τα οποία εξελίχθηκαν από ερπετά, όλα των οποίων γεννούν αβγά· τα ερπετά εξελίχθηκαν από αμφίβια και αυτά από ψάρια, που επίσης γεννούν αβγά· και ούτω καθεξής, μέχρι τα πρώτα κύτταρα, που είναι “αβγά”. (Ένα πραγματικό αβγό δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα γιγαντιαίο κύτταρο.) Έτσι, η υπόθεση οτι υπήρξε είτε ένα πρώτο κοτόπουλο, ή ένα πρώτο αυγό κοτόπουλου, είναι απλώς λανθασμένη.

• «Ποιο ήταν το πρώτο ανθρώπινο ον;» Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι πολύ παρόμοια με την προηγούμενη. Η ερώτηση κάνει τη λανθασμένη υπόθεση οτι όντως υπήρξε ένας πρώτος άνθρωπος. Αλλά κατά πάσαν πιθανότητα (με εξαιρετικά μεγάλη βεβαιότητα, που την αποκτούμε τόσο από την εξέταση των απολιθωματικών ευρημάτων όσο και από τη σύγκριση του DNA των ανθρώπων και άλλων πρωτευόντων) δεν υπήρξε κάποιος πρώτος άνθρωπος. Αντί γι’ αυτό, υπήρξε μια διαδοχή γενεών, σε διάρκεια χιλιάδων ετών, κατά τις οποίες οι πρόγονοί μας τους είδους Άνθρωπος ο όρθιος (Homo erectus, όχι “εμείς”, όχι το δικό-μας είδος) εξελισσόταν σταδιακά προς το είδος Άνθρωπος ο σοφός (Homo sapiens, “εμείς”). Δείτε πιο πολλά επ’ αυτού στο άρθρο: Πότε εμφανίστηκε ο πρώτος άνθρωπος στη Γη; (από τον ίδιο συγγραφέα όπως και το παρόν).

• «Τί ώρα είναι τώρα στον Άρη;» Η λανθασμένη υπόθεση είναι οτι υπάρχει κάποιο παγκόσμιο ρολόι που χτυπά τα δευτερόλεπτα ακαριαία σε κάθε γωνιά του σύμπαντος. Πράγματι, οι φυσικοί μέχρι τον καιρό του Αϊνστάιν έκαναν την ίδια λανθασμένη υπόθεση, και το αποτέλεσμα λέγεται “Νευτώνεια φυσική” (από τον Σερ Ισαάκ Νιούτον, ή Νεύτωνα) ή “κλασική φυσική”, που είναι η φυσική που διδασκόμαστε στο σχολείο, και που οι μηχανικοί χρησιμοποιούν σε πρακτικά όλα τα έργα μηχανικής. Εντούτοις, το παγκόσμιο ρολόι είναι μια λανθασμένη υπόθεση. Δεν υπάρχει τέτοιο ρολόι. Κάθε τοπικό κομμάτι χώρου έχει το σχετιζόμενο τοπικό κομμάτι χρόνου, όπως μάθαμε μετά από τη θεωρία της σχετικότητας από τον Αϊνστάιν (και αυτό είναι πολύ σημαντικό για να καταλάβουμε την απάντηση στο ερώτημα αυτής της σελίδας, οπότε κρατήστε μια σημείωση). Το “τώρα” εξαρτάται από τον τόπο. Έτσι το “τώρα” ακριβώς εδώ που βρίσκεστε διαφέρει από το “τώρα” στο διπλανό δωμάτιο του σπιτιού-σας, πόσω μάλλον από κάθε “τώρα” στον Άρη. Δεν έχει νόημα να ρωτούμε «Τί ώρα είναι τώρα στον Άρη;» εκτός αν κάνουμε ειδικές υποθέσεις που να ορίζουν το ταυτόχρονο, παίρνοντας υπόψη τη θεωρία της σχετικότητας.

Τέτοιο είναι και το ερώτημα του τίτλου της παρούσας σελίδας: «Ποιος έφτιαξε το σύμπαν; Ποιος (ή ποια) το προκάλεσε να υπάρχει;» Υπάρχει μια κρυφή λανθασμένη υπόθεση σ’ αυτή την ερώτηση: πρόκειται για την υπόθεση οτι για κάθε γεγονός πρέπει να προηγείται μια αιτία. Αλλά ας προχωρήσουμε να εξετάσουμε την ερώτηση, και τις πιθανές απαντήσεις-της.

Πώς έγινε το σύμπαν; Ποιος, ή τί το προκάλεσε;

Πρώτα ας σημειώσουμε οτι η ερώτησή μας δέχεται αρκετές απαντήσεις, κι οτι δεν είμαστε σε θέση, προς το παρόν, να αποφασίσουμε τελειωτικά για την ορθότητά τους. Για παράδειγμα, ορίστε μερικές πιθανές απαντήσεις:

• Το σύμπαν σχεδιάστηκε από ένα Υπέρτατο Νοήμον Ον.
  Εδώ υπάρχουν αρκετοί τρόποι για να συμπληρωθούν οι λεπτομέρειες. Για παράδειγμα, το Υπέρτατο Νοήμον Ον θα μπορούσε να είναι ο Θεός των μονοθεϊστικών θρησκειών (Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού, και Ισλάμ). Και ίσως αυτός ο Θεός να έχει μερικές από τις συγκεκριμένες (αλλά αλληλοσυγκρουόμενες) ιδιότητες που εκείνες οι θρησκείες αποδίδουν σε μια τέτοια οντότητα· όπως οτι έχει “τρεις φύσεις” (Πατήρ, Υιός, και Άγιο Πνεύμα, το δόγμα της Αγίας Τριάδας του Χριστιανισμού)· ή οτι ο Θεός είναι ο ίδιος με τον Αλλάχ, που καθοδήγησε τον προφήτη-του Μωάμεθ κάπου 14 αιώνες πριν (το Ισλαμικό δόγμα)· κλπ. Εναλλακτικά, το Υπέρτατο Νοήμον Ον θα μπορούσε να είναι κάποιο είδος Θεότητας που δεν επεμβαίνει στο σύμπαν και στα ζητήματα των ανθρώπων μετά από το γεγονός της Δημιουργίας (το δόγμα του Ντεϊσμού).
  
  Εντούτοις, αυτή η απάντηση αφήνει πολλούς με ένα αίσθημα μη ικανοποίησης: Ποιος, ή τί, προκάλεσε την ύπαρξη του Υπέρτατου Νοήμονος Όντος; Το να πούμε οτι το Υπέρτατο Ον «υπήρχε ανέκαθεν», ή οτι «περιλαμβάνει το λόγο της ύπαρξής Του εντός-Του» ακούγεται μάλλον σαν συγκεκαλυμμένος τρόπος να πούμε «Δεν ξέρουμε (αλλά δεν θέλουμε και να το παραδεχτούμε).» Αν το Υπέρτατο Ον μπορεί να υπάρχει ανέκαθεν, τότε το ίδιο μπορεί να υποτεθεί και για το σύμπαν στην ολότητά του: μπορεί αυτό το οποίο περιγράφουμε σαν Μεγάλη Έκρηξη να ήταν μόνο ένα στάδιο, και μάλιστα σε ένα μέρος κάποιας οντότητας που είναι πολύ μεγαλύτερη. (Βλ. επίσης τη δεύτερη απάντηση, παρακάτω, που πραγματεύεται ακριβώς αυτό το θέμα.) Αν ο κανόνας είναι “οτιδήποτε υπάρχει πρέπει να έχει μια αιτία”, τότε ο ίδιος κανόνας πρέπει να εφαρμοστεί σε οτιδήποτε υπάρχει, συμπεριλαμβανομένου και του Υπέρτατου Όντος. Δεν μπορούμε να αλλάζουμε τους κανόνες της λογικής σύμφωνα με το τίνος η ύπαρξη εξετάζεται, και να νομίζουμε οτι απαντάμε ορθολογικά.

• Αυτό που παρατηρούμε ως “σύμπαν” είναι μόνο μέρος κάποιας πολύ μεγαλύτερης δομής.
  Ίσως αυτό που παρατηρούμε ως το αποτέλεσμα της Μεγάλης Έκρηξης είναι μόνο ένα σύμπαν, το οποίο είναι μέρος ενός πολύ μεγάλου αριθμού από άλλα σύμπαντα. Όπως ο Ήλιος είναι μόνο ένα από τα πολλά άστρα (πάνω από 200 δισεκατομμύρια) που αποτελούν τον Γαλαξία-μας, και όπως ο γαλαξίας-μας είναι μόνο ένας μεταξύ των πολλών (και πάλι, πάνω από 200 δισ.) γαλαξιών που αποτελούν το σύμπαν-μας, ίσως έτσι και το σύμπαν να είναι ένα μόνο από πολλά άλλα σύμπαντα τα οποία αποτελούν μια πολύ μεγαλύτερη δομή· που κι αυτή θα μπορούσε να είναι μία μεταξύ πολλών άλλων τέτοιων δομών, που αποτελούν μια ακόμα μεγαλύτερη, υπερ-δομή... και ούτω καθεξής, επ’ άπειρον. Και αυτή μπορεί να είναι και η απάντηση στο ερώτημα: επ’ άπειρον. Ίσως να μην υπάρχει τέλος σε μια τέτοια υπερ-δόμηση. Ως αποτέλεσμα, η κάθε δομή (περιλαμβανομένου και του σύμπαντός μας) έχει μια αιτία και ένα γεγονός δημιουργίας, που βρίσκεται στην υπερ-δομή εντός της οποίας φτιάχτηκε· αλλά επειδή αυτή η διαδικασία είναι ατέρμονη, δεν μπορούμε να βρούμε μια τελική αιτία, ένα “ξεκίνημα” κατά το οποίο να μπορούμε να πούμε: «Αυτή είναι η αρχή και η αιτία των πάντων.»
  
  Μα και πάλι, κάτι λείπει από την παραπάνω εξήγηση. Αισθάνεται κανείς οτι η αιτία της ύπαρξης της κάθε δομής (είτε αυτή είναι το σύμπαν, είτε όποια άλλη “ανώτερη” δομή) σπρώχνεται πίσω στο χρόνο, και όλο και πιο πίσω, κ.ο.κ., αλλά δεν φτάνει κανείς σε μια τελική απάντηση. Ίσως αυτή να είναι η ίδια μη-ικανοποίηση που αισθάνεται κανείς με τη μη-απάντηση στην ερώτηση: «Ποιος (ή τί) προκάλεσε την ύπαρξη του Υπέρτατου Όντος;» (βλ. προηγούμενη παράγραφο).

Εντούτοις, απλώς και μόνο επειδή δεν μας αρέσει μια απάντηση, αυτό δεν σημαίνει — από μόνο-του — οτι η απάντηση πρέπει να είναι λάθος. Πολλές φορές η πραγματική απάντηση (δηλαδή η επιστημονικά σωστή) δεν είναι εκείνη που εμείς οι άνθρωποι θα προτιμούσαμε να ακούσουμε.^(*) Άρα δεν μπορούμε να κρίνουμε μια απάντηση απλώς επί τη βάσει των προσωπικών-μας επιθυμιών, ήτοι από το πόσο μας κάνει να χαιρόμαστε μαθαίνοντάς την.

Σε ότι ακολουθεί, θα δούμε μια τρίτη απάντηση, που ίσως να μη μας “αρέσει” κι αυτή, αλλά το πλεονέκτημα της απάντησης αυτής είναι οτι υποστηρίζεται από την πρόσφατη επιστημονική γνώση, τις παρατηρήσεις, και τις θεωρίες που εξηγούν τις παρατηρήσεις.

Το κλειδί για την τρίτη απάντηση είναι μια παρατήρηση που κάναμε νωρίτερα: οι ερωτήσεις «Πώς φτιάχτηκε ο κόσμος; Ποιος έφτιαξε τον κόσμο;» μπορεί να κάνουν μια κρυφή λανθασμένη υπόθεση. Συγκεκριμένα, υποθέτουν οτι υπάρχει ένα αίτιο, επομένως ένα “πρωτύτερο γεγονός” για τα πάντα, συμπεριλαμβανομένου και του σύμπαντος. Αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητο να ισχύει. Μπορεί να ισχύει για οτιδήποτε παρατηρούμε εντός του σύμπαντος · αλλά ίσως να μην ισχύει για το σύμπαν στην ολότητητά του. Και νά γιατί.

Το να πούμε οτι το γεγονός Β (που θα μπορούσε να είναι το Big Bang, η Μεγάλη Έκρηξη) προκλήθηκε από το γεγονός Α, σημαίνει οτι το Α συνέβη χρονικά πριν από το Β. Επομένως πρέπει να υπάρχει προηγούμενος χρόνος για κάθε γεγονός που προκαλείται από κάποια αιτία. Εντούτοις, η Μεγάλη Έκρηξη είναι η απαρχή του χρόνου, όπως και του χώρου. Πράγματι, απ’ όσο γνωρίζουμε από τη σύγχρονη επιστήμη, και συγκεκριμένα από τη θεωρία της σχετικότητας, δεν υπάρχει χρόνος χωρίς χώρο. Ο χώρος και ο χρόνος πηγαίνουν πάντα μαζί, “πακέτο”, είναι αδιαχώριστοι ο ένας από τον άλλον, γιαυτό στη σχετικότητα αναφερόμαστε σ’ αυτούς με μία λέξη: ο “χωροχρόνος”. Η Μεγάλη Έκρηξη σηματοδοτεί την απαρχή του χωροχρόνου, τουλάχιστον όπως την αντιλαμβανόμαστε εμείς οι άνθρωποι. Αν ο χώρος “άρχισε να υπάρχει” κατά τη Μεγάλη Έκρηξη, τότε και ο χρόνος επίσης άρχισε να υπάρχει εκεί και τότε. Επιτρέψτε-μου να εξηγήσω λίγο καλύτερα την ιδέα οτι ο χώρος και ο χρόνος είναι αδιαχώριστοι, γιατί είναι ουσιαστικής σημασίας για την κατανόηση αυτής της τρίτης απάντησης.

Θεωρήστε οποιοδήποτε διάστημα χώρου· ας πούμε, από το πάτωμα ενός δωματίου μέχρι το ταβάνι. Αυτό το διάστημα χώρου, αυτή η απόσταση δηλαδή, είναι αδιαχώριστη από ένα αντίστοιχο διάστημα χρόνου: πρόκειται για το χρόνο που κάνει μια ακτίνα φωτός (ένα φωτόνιο) να ταξιδέψει από το πάτωμα ως το ταβάνι. Μπορούμε και να υπολογίσουμε πόσο είναι αυτό το διάστημα χρόνου. Αν η απόσταση από πάτωμα σε ταβάνι είναι, ας πούμε, 3 μέτρα, τότε το σχετιζόμενο (και αδιαχώριστο) διάστημα χρόνου υπολογίζεται οτι είναι σχεδόν ακριβώς 10^-8 δευτερόλεπτα (ένα εκατο-εκατομμυριοστό του δευτερολέπτου). Αντίστροφα, κάθε διάστημα χρόνου σχετίζεται με ένα αντίστοιχο (και αδιαχώριστο) διάστημα χώρου: πρόκειται για το μήκος χώρου που προλαβαίνει να διανύσει ένα φωτόνιο εντός αυτού του χρόνου. Η σχέση μεταξύ χώρου και χρόνου αποτυπώνεται στην απλούστατη εξίσωση:  s = c · t,  όπου s είναι το διάστημα χώρου, t είναι το αντίστοιχο διάστημα χρόνου, και c είναι η ταχύτητα του φωτός.

Αυτά όλα ισχύουν σε ένα σύμπαν χωρίς μάζα (ύλη). Όταν υπεισέρχεται η μάζα στη συζήτηση, τα πράγματα γίνονται ελαφρώς πιο πολύπλοκα (χρειαζόμαστε τη γενική θεωρία της σχετικότητας για να περιγράψουμε την επίδραση που έχει η μάζα στο χωροχρόνο), αλλά το αδιαχώριστο του χώρου από το χρόνο εξακολουθεί να ισχύει. Αυτό το λεγόμενο αδιαχώριστο είναι συνέπεια του γεγονότος οτι η ταχύτητα του φωτός, το c, είναι ένα όριο ταχυτήτων στο σύμπαν: κανένα σώμα (με μάζα) δεν μπορεί να αυξήσει την ταχύτητά του (ως προς τα γύρω-του αντικείμενα) τόσο όσο να φτάσει ή να ξεπεράσει το c, ούτε μπορεί κανένα υλικό σώμα που ήδη κινείται με ταχύτητα μεγαλύτερη του c — αν είχε ποτέ παρατηρηθεί κάποιο τέτοιο (δεν έχει παρατηρηθεί ως σήμερα) — να πατήσει φρένο και να ελαττώσει την ταχύτητά του τόσο πολύ ώστε να γίνει ίση ή μικρότερη από το c. Λέμε λοιπόν οτι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως όριο ταχυτήτων, το c, είναι μέρος της υφής του σύμπαντος, καθώς καθορίζει τη γεωμετρία-του. Εξ αιτίας αυτής της γεωμετρίας, ο χώρος και ο χρόνος δεν είναι απλώς αδιαχώριστοι, αλλά ένα πράγμα: ο χωροχρόνος, που είναι τετραδιάστατος· έχει τρεις διαστάσεις γι’ αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως “χώρο” (πλάτος, ύψος, βάθος), και μία διάσταση γι’ αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως “χρόνο”.

Η ουσία του θέματος λοιπόν είναι η εξής:

Εφόσον η Μεγάλη Έκρηξη είναι η απαρχή του σύμπαντός μας, είναι η απαρχή του χωροχρόνου. Επομένως, είναι ασφαλώς και η αρχή του χρόνου. Δεν μπορεί να υπάρχει “πριν” από το σύμπαν-μας, γιατί αυτό το “πριν” προϋποθέτει χρόνο — χρόνο πριν απ’ το σύμπαν. Αλλά αν υπήρχε χρόνος πριν απ’ το σύμπαν, ή “εκτός” του σύμπαντος, τότε θα έπρεπε επίσης να υπάρχει και χώρος εκτός του σύμπαντος, γιατί χρόνος και χώρος είναι αδιαχώριστοι. Οπότε θα έπρεπε να υπάρχει χωροχρόνος έξω από το σύμπαν. Αλλά αυτό δεν μπορεί να ισχύει, γιατί υποθέσαμε οτι η Μεγάλη Έκρηξη είναι η απαρχή του χωροχρόνου, άρα οτι δεν υπάρχει χωροχρόνος εκτός του σύμπαντος.

Παρά την προηγούμενη εξήγηση και συλλογιστική, ένας αναγνώστης αυτού του κειμένου επέμεινε, διατυπώνοντας την ακόλουθη αντίρρηση:

«Πιστεύω πως οτιδήποτε έχει μια συγκεκριμένη (γνωστή) αρχή, είναι υποψήφιο για να έχει και ένα αίτιο που το προκάλεσε, το οποίο αίτιο θα έπρεπε να ανακαλυφθεί.»

Οπότε επιτρέψτε-μου, αγαπητέ αναγνώστη, να κάνω μια δεύτερη προσπάθεια για να εξηγήσω γιατί δεν θα έπρεπε να αναμένουμε να ανακαλύψουμε ένα αίτιο για το σύμπαν. Η δεύτερή μου αυτή προσπάθεια θα έχει λίγο περισσότερες λεπτομέρειες, αλλά θα γίνει εύκολα κατανοητή.

Υποθέστε οτι το σύμπαν-μας είναι σαν την επιφάνεια ενός είδους μπαλονιού — σαν μιας σφαίρας. Η επιφάνεια της σφαίρας έχει δύο διαστάσεις: γεωγραφικό μήκος, και γεωγραφικό πλάτος. (Θα τα ονομάζω απλώς “μήκος” και “πλάτος” από ’δώ και στο εξής, χάρη συντομίας.) Το μήκος αλλάζει καθώς κινούμαστε πάνω σε έναν παράλληλο προς τον ισημερινό, και το πλάτος αλλάζει καθώς κινούμαστε πάνω σε έναν μεσημβρινό· στο διάγραμμα που ακολουθεί, οι παράλληλοι είναι οι κόκκινοι κύκλοι, και οι μεσημβρινοί οι πράσινοι. Τώρα, το πραγματικό σύμπαν-μας έχει τέσσερις (μακρο-^(*)) διαστάσεις: τρεις για το χώρο, και μία για το χρόνο. Άρα υπολειπόμαστε κατά δύο διαστάσεις στην αναλογία αυτή, όταν μιλάμε για την επιφάνεια μιας σφαίρας. Αλλά δεν πειράζει και πολύ αυτό, γιατί όλες οι τρεις διαστάσεις του πραγματικού-μας χώρου είναι συμμετρικές και αξεχώριστες η μια από την άλλη, οπότε μπορούμε να τις αντιστοιχίσουμε σε μία από τις δύο διαστάσεις της σφαίρας-μας· ας πούμε, στο γεωγραφικό μήκος. Επομένως, το μήκος θα αντιστοιχεί στο χώρο (κόκκινοι κύκλοι στο διάγραμμα), και το πλάτος θα αντιστοιχεί στο χρόνο (πράσινοι κύκλοι).

(Πρέπει να παρατηρήσουμε εδώ οτι ένα σφαιρικό μπαλόνι σημαίνει οτι και οι δυο διαστάσεις-του, μήκος και πλάτος — χώρος και χρόνος — είναι κυκλικές. Αλλά δεν υπάρχει καμιά ένδειξη οτι ο χώρος ή ο χρόνος του σύμπαντός μας είναι κυκλικοί. Αντιθέτως, η ύπαρξη της Μεγάλης Έκρηξης και κάποιες πρόσφατες ενδείξεις που μιλούν για ένα “ανοικτό” σύμπαν υποδηλώνουν το αντίθετο όσον αφορά στο χρόνο: ο χρόνος στο σύμπαν-μας είναι κατά πάσα πιθανότητα μη κυκλικός. Αλλά δεν θα επηρεαστεί η συζήτησή μας αν υποθέσουμε ένα σφαιρικό σύμπαν: σε δύο διαστάσεις όπως στην αναλογία-μας, και σε τέσσερις διαστάσεις στην πραγματικότητα.)

Στην αναλογία του μπαλονιού-μας, είμαστε διδιάστατα όντα, κολλημένα στη διδιάστατη επιφάνεια του μπαλονιού. Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε οτι η διδιάστατη επιφάνεια (και εμείς μαζί-της) καμπυλώνεται μέσα σε μια τρίτη διάσταση. Αγνοούμε εντελώς την 3η διάσταση. Το μόνο που αντιλαμβανόμαστε είναι μήκος και πλάτος — χώρος και χρόνος.

Τώρα, ας υποθέσουμε οτι το να πάει κανείς “πίσω στο χρόνο”, στην αναλογία-μας σημαίνει να προχωρήσει “βόρεια σε πλάτος”, δηλαδή να κινηθεί κατά μήκος ενός πράσινου κύκλου, προς τα βόρεια. Φυσικά, κανένας από μας, τα διδιάστατα όντα, δεν μπορεί πραγματικά να κινηθεί βόρεια και να βρεθεί σε βορειότερα γεωγραφικά πλάτη (“πίσω στο χρόνο”) από εκεί που βρίσκεται, αλλά μπορούμε να φανταστούμε οτι κάνουμε κάτι τέτοιο. Επιπλέον, έχουμε ανακαλύψει οτι αν πάμε (με τη φαντασία-μας) όσο πιο βόρεια γίνεται, φτάνουμε σε ένα σημείο που το ονομάζουμε “Βόρειο Πόλο” (“Μεγάλη Έκρηξη”). Ερώτηση: έχει νόημα το ερώτημα: «Τί βρίσκεται πιο βόρεια από το Βόρειο Πόλο;»

Αν το “πηγαίνουμε βόρεια” σημαίνει πως προχωρούμε στην επιφάνεια του μπαλονιού-μας προς το Βόρειο Πόλο, τότε το “βόρεια του Βόρειου Πόλου” (“πριν τη Μεγάλη Έκρηξη”) δεν έχει κανένα νόημα. Εκτός εάν, αφού φτάσουμε στο Βόρειο Πόλο, εγκαταλείψουμε τη διάσταση του γεωγραφικού πλάτους (“χρόνο”), και κινηθούμε “προς τα πάνω”, πάνω από το Βόρειο Πόλο, στην τρίτη διάσταση· ή ακόμα και προς τα κάτω, κάτω από το Βόρειο Πόλο. Αλλά αυτή η 3η διάσταση δεν είναι πλάτος (“χρόνος”)! Είναι κάτι άλλο. Και το “άνω (ή κάτω) του Βόρειου Πόλου” δεν είναι ίδιο με το “βόρεια του Βόρειου Πόλου” (“πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη”), αλλά είναι κι αυτό κάτι άλλο, που δεν συνδέεται με την έννοια “βόρεια” (“χρονικά πριν”) με το σημείο του Βόρειου Πόλου.

Ας φανταστούμε τώρα το σύμπαν-μας σαν μια σφαίρα στο χώρο, όπως είναι και η Γη-μας, και άλλα σύμπαντα να βρίσκονται κοντά, όπως οι σφαίρες της Σελήνης, του Άρη, της Αφροδίτης, κλπ. (βλ. διάγραμμα, παρακάτω). Κάθε μία από αυτές τις σφαίρες έχει μήκος και πλάτος (δηλ. έναν τοπικό χωροχρόνο). Αλλά οι επιφάνειές τους δεν συνδέονται μέσω γεωγραφικού πλάτους (“χρονικά”) η μία με την άλλη. Για να πάμε από τη μια επιφάνεια στην άλλη πρέπει να κινηθούμε κατά μήκος μιας τρίτης διάστασης, η οποία είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό, ούτε μήκος ούτε πλάτος. Παρόμοια — ανεβαίνοντας δύο διαστάσεις τώρα — αν υπάρχουν άλλα σύμπαντα επιπλέον του δικού-μας, δεν μπορούμε να αναμένουμε να μεταφερθούμε σ’ αυτά ταξιδεύοντας εντός του δικού-μας χωροχρόνου. Πρέπει να εγκαταλείψουμε τον τετραδιάστατο χωροχρόνο-μας και να κινηθούμε κατά μήκος μιας 5ης διάστασης, η οποία δεν έχουμε ιδέα ποια είναι, αν υπάρχει, και αν ναι, μήπως την έχουμε ήδη συναντήσει αλλά δεν την αναγνωρίσαμε ως αυτό που όντως είναι.

Συνεπώς, το “έξω από το σύμπαν” δεν αναφέρεται απαραίτητα στο χωροχρόνο, αλλά σε μια υποτιθέμενη 5η διάσταση. Ακόμα και αν υποθέσουμε οτι αυτή η 5η διάσταση υπάρχει, επιτρέποντας σύμπαντα να “βρίσκονται” στον πενταδιάστατο χώρο (όπως οι πλανήτες “βρίσκονται” στον οικείο-μας τριδιάστατο χώρο), η 5η διάσταση δεν είναι απαραίτητο να έχει τις ιδιότητες χρόνου. Μπορούν λοιπόν να υπάρχουν άλλα σημεία, “εξωτερικά” του σύμπαντος σε έναν πενταδιάστατο χώρο, αλλά τα σημεία αυτά δεν θα συνδέονται με σχέση αίτιου–αιτιατού με το γεγονός της Μεγάλης Έκρηξης.

Δοσμένων των παραπάνω, ένας αναγνώστης έθεσε το ακόλουθο ερώτημα:

«Ας υποθέσουμε πως υπάρχει μια 5η διάσταση μέσω της οποίας μπορούμε να πάμε έξω από το χωροχρόνο του σύμπαντός μας. Δεν θα μπορούσε αυτή η 5η διάσταση να είναι ένα είδος χρόνου;»

Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα, πρέπει να καταλάβουμε τί είναι ο χρόνος. Για ποιο λόγο άραγε, από τις 4 μακρο-διαστάσεις του σύμπαντός μας ξεχωρίζουμε μία και την ονομάζουμε “χρόνο”; Μόνο αν καταλάβουμε ποιες είναι οι ιδιότητες μιας διάστασης που μας κάνουν να την ονομάζουμε “χρόνο” — μόνο τότε μπορούμε να αποφασίσουμε αν μια υποθετική 5η διάσταση ικανοποιεί τις ιδιότητες εκείνες, και συνεπώς βάσιμα μπορεί να ονομαστεί (άλλος) “χρόνος”.

Όπως ισχυρίζομαι σε αυτό το άρθρο, η 4η διάσταση του χωροχρόνου-μας, που την ονομάζουμε “χρόνο”, παραπλανητικά μας παρουσιάζεται πολύ διαφορετική από τις άλλες τρεις διαστάσεις του χώρου. Είναι μόνο η ανθρώπινη νόηση που προσδίδει στο χρόνο την ιδιότητα οτι “ρέει”, και οτι τα γεγονότα “έρχονται σ’ εμάς” από ένα άγνωστο μέλλον, “συμβαίνουν στιγμιαία” σ’ ένα φευγαλέο παρόν, και “αφήνονται πίσω-μας” σ’ ένα γνωστό παρελθόν. Αυτά όλα είναι κατασκευάσματα της ανθρώπινης νόησης. Αυτό που ξεχωρίζει το χρόνο από το χώρο — αλλά αντικειμενικά, χωρίς τα επιπλέον νοητικά κατασκευάσματα — είναι η ασυμμετρία-του σε μεγάλη, συμπαντική κλίμακα. Η ασυμμετρία του χρόνου γίνεται αισθητή από εμάς ως ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής. Για να υπάρξει αυτή η ασυμμετρία, πρέπει να είναι παρούσα η ύλη. Για παράδειγμα, ένα ποτήρι εμφανίζεται ολόκληρο πριν σπάσει, αλλά σε χίλια κομμάτια όταν πέσει στο έδαφος — κομμάτια που δεν πρόκειται από μόνα-τους να έρθουν και να ανασυστήσουν το ολόκληρο ποτήρι. Αυτή είναι η ασυμμετρία του χρόνου (που αντιλαμβανόμαστε ως “2ο νόμο της θερμοδυναμικής”, ή ως “από την τάξη προς την αταξία”, όπως συζητώ σ’ αυτό το άρθρο). Ο χώρος δεν παρουσιάζει μια τέτοια ασυμμετρία (είναι, όπως λέμε, “ισοτροπικός”, δηλαδή παντού ίδιος), άρα διαφέρει από το χρόνο (που είναι “ανισοτροπικός”, όχι ίδιος παντού: αλλιώς το “πριν” το σπάσιμο του ποτηριού, και αλλιώς το “μετά”). Επομένως, αν η υποθετική 5η διάσταση παρουσίαζε το ίδιο είδος ασυμμετρίας με τον οικείο-μας χρόνο, τότε θα μπορούσαμε να την πούμε “ένα είδος χρόνου”. Εντούτοις, σημειώστε οτι η παρουσία της ύλης είναι απαραίτητη ώστε η ασυμμετρία του χρόνου να γίνει αντιληπτή. Για παράδειγμα, το ποτήρι που σπάει είναι ένα υλικό σώμα. Δεν θα παρατηρούσαμε τίποτε το χρονικά ασύμμετρο (στην πραγματικότητα, τίποτε απολύτως) σε απουσία της ύλης.

Άρα, μήπως υπάρχει ύλη που συνδέεται με αυτή την 5η διάσταση; Δεν νομίζω όμως οτι έτσι τα φαντάστηκε ο αναγνώστης που έθεσε το παραπάνω ερώτημα. Μάλλον, η εικόνα που είχε ο αναγνώστης στο νου-του ήταν εκείνη των “συμπάντων” που βρίσκονται κάπου στον πενταδιάστατο χώρο, με το “κενό” να διαχωρίζει αυτά τα σύμπαντα (βλ. το πιο πρόσφατο διάγραμμα, παραπάνω). Αν είναι να φανταστούμε ύλη να υπάρχει μεταξύ των συμπάντων, τότε τα τελευταία δεν είναι καθόλου αποκομμένα το ένα από τ’ άλλο· δεν είναι ξεχωριστά σύμπαντα, αλλά μέρη ενός μεγαλύτερου συνόλου. Στην περίπτωση αυτή — αν η 5η διάσταση είναι χρονικής φύσης συνδεόμενη με ύλη — πρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη και τουλάχιστον μίας χωρικής (6ης!) διάστασης, εφόσον χρόνος και χώρος είναι αδιαχώριστοι, όπως είδαμε νωρίτερα. Βλέπουμε λοιπόν οτι δεν είναι καθόλου απλό να υποστηρίξουμε οτι η — πάντα υποθετική — 5η διάσταση έχει ιδιότητες χρόνου· μια τέτοια υπόθεση μας αναγκάζει να εισάγουμε νέα συστατικά στοιχεία (ύλη, χώρο) στη συνολική εικόνα, η οποία γίνεται πολύ διαφορετική από αυτήν που είχαμε φανταστεί αρχικά (ξεχωριστά σύμπαντα ενσωματωμένα εντός ενός πενταδιάστατου χώρου).

Συνοπτικά:

Χωρίς το σύμπαν, ο χωροχρόνος δεν υπάρχει· και χωρίς το χωροχρόνο (και πιο συγκεκριμένα χωρίς το χρόνο), η έννοια “πριν από το σύμπαν” δεν βγάζει νόημα. Οι παρακάτω είναι λανθασμένα διατυπωμένες ερωτήσεις: «Τί υπήρχε πριν από το σύμπαν;» «Ποια είναι η αιτία της δημιουργίας-του;» «Ποιος (ή τί) το δημιούργησε;» — ακριβώς όπως είναι λανθασμένα διατυπωμένες οι ερωτήσεις: «Ποιος είναι ο μεγαλύτερος αριθμός;» και «Τί συμβαίνει τώρα στον Άρη;»

Συνεπώς, επιπρόσθετα των δύο απαντήσεων που προτάθηκαν αρχικά (οι οποίες δεν μπορούν να απορριφθούν εκ προοιμίου), αυτή η τρίτη απάντηση είναι μια απάντηση που φαίνεται να υποστηρίζεται από ενδείξεις της σύγχρονης επιστήμης.^(*) Το αν έχει κάποια αξία, αυτό θα το δείξει ο χρόνος.

(^) Παραδείγματα: η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος, το ουράνιο τόξο δεν είναι θεϊκό σημάδι που δηλώνει την “ειρήνευση” των στοιχείων της φύσης, οι άνθρωποι δεν φτιάχτηκαν με ειδικό τρόπο αλλά εξελίχθηκαν από άλλα πρωτεύοντα ζώα-προγόνους, ο ρατσισμός δεν μαθαίνεται απλώς από το κοινωνικό περιβάλλον αλλά ενυπάρχει “καλωδιωμένος” στον ανθρώπινο εγκέφαλο, κ.ά. διάφορα.

(^) Οι φυσικοί έχουν ανακαλύψει οτι υπάρχουν επίσης μικρο-διαστάσεις στο σύμπαν-μας, που είναι όλες αναδιπλωμένες (κυκλικές) και μικροσκοπικού μήκους, αλλά αυτές δεν παίζουν κανένα ρλόλο στη συζήτησή μας. Εμείς εδώ ενδιαφερόμαστε για τα μεγάλης κλίμακας αντικείμενα στο σύμπαν, άρα με τις τέσσερις μακρο-διαστάσεις.

(^) Σημειώστε οτι η 3η απάντηση ούτε αντιτίθεται στη 2η απάντηση, ούτε την ακυρώνει. Οι δυο-τους είναι αμοιβαία συμβατές.